Hmunkhat te ah a himmi sianginn aho paoh hmunkhat teah kan i tel, ca kan cawn khawhnak, le kan hlawhtlinnak hmun ah kan ser.
Sianginn, inn chungkhar hna le siangngakchia hna nih hmunkhat teah tangrual in rian kan tuanti ahcun thiltha/ theipar tha kan zun lai. Sianginn cu siangngakchia dihlak hmunkhat teah an i teltumnak, ca an cawn khawhnak, le an hlawhtlinnak hmunhma siter ding ah hi tanrual tinak pawl hi an biapi. Nule pa le zohkhenhtu pakhat dirhmun in na fale nih nuncan ziaza lei ah ruahchanmi thil pawl an i fian i an tlinh khawh nakhnga tuanvo na ngei.
Siangngakchia hna nih zeitin dah ruahchanmi nuncan ziaza an langhter
Sianginn ah, siangngakchia hna nih mi upat an thiam, a humhimmi pawngkam an ser le, i teltumnak an ngeih ding cu ruahchan a si. Hi nuncan ziaza pawl hi sianginn cu mikip kan thanchonnak hmunhma si ding ah bawmhtu tha an si.
Siangngakchia hna nih mi upatnak, humhimnak le i teltumnak in ruahchanmi nuncan ziaza pawl cu an tlinh.
Mi upatnak
- Sianginn lei riantuantu pawl nawl le sianginn zulhphung hna zulhnak.
- Sianginn thilri pawl le midang ngeihmi thilri pawl kilvennak.
- Mi lungthin fahter kho ding bia hrialnak.
Humhimnak
- Mahle mah cun midang kha harnak/tihnung thil chung in runvennak.
- Siangngakchia pakhat nih amah asiloah a hawile nih namneh/ ningcang loin tuahto an ton ahcun, chimphuannak asiloah upa sin ah bawmh halnak.
- Mi harnak a pe lo ding le a herhmi thilri lawng sianginn ah i kennak.
I teltumnak
- Nifatin sianginn kainak, caan hman tein phaknak, le cacawn ding ah timhcia tein umnak.
- An herh tik ah i teltumnak, a tha bik in i zuamnak, le bawmhhalnak.
- Mobile phone policy telh in, sianginn policy pawl hngalh le zulhnak.
Nule pa le zohkhentu hna nih zeitin dah bawmhnak an pek khawh
Na fa nih sianginn awnnak ca ah a herhmi thiamnak (skills) le ziaza pawl a ngeih khawh nakhnga nuncan ziaza tha pawl kha zohchunhawk ah hmannak le thazaang peknak in na bawmh khawh. Chungkhar le sianginn pawl hmunkhat tein rian an tuanti tik ah siangngakchia hna nih theipar tha an zun.
Nule pa le zohkhentu hna nih an fale i nuncan ziaza pawl cu a tanglei langhtermi bantuk in si ding ah bawmhnak an tuah khawh:
Mi upatnak
- Sianginn zulhphung pawl hngalhfian le inn ah hmannak.
- Online in siseh hmaitonh in siseh sianginn riantuantu, chungkhar, le midang pawl he naa chawnhbiak tik ah na na biachim holhrel kha zohchunhtlak siternak.
- Lungretheihnak pawl tuan deuh in chuahpi le tawlrel awk ah sianginn kalning hna kha hmang.
Humhimnak
- Na fa nih sianginn ah harnak a ton ahcun, a tonmi naa fian i na tawlrel khawh nakhnga sianginn riantuantu pawl he i bawm.
- Sianginn i zumhawktlak upa pakhat sin ah bawmhnak hal khawh a si kha na fa sin ah theihternak tuah.
- Na fa nih online him tein a hman khawh nakhnga anmah he biaruahnak ngei law a lungretheihnak kha tuan tein hngalh khawh i zuam.
I teltumnak
- Na fa nifatin sianginn a kai khawh nakhnga hei bawm - nifatin bawmh a herh.
- Na fa a cacawn le lunglei na bawmh khawh nakhnga sianginn riantuantu hna he pehtlaihnak tuah law hmunkhat teah riantuanti u.
- Na fa nih a hmuh tonmi kong he pehtlai in nan pahnih biaruah le halnak ngei u law, aa zuamnak le a thanchonak kan hngalh piak tiin a cawnnak cung ah hei lawmhpi.
Nule pa cheukhat cu an fale sianginn kaiter ding ah harnak an tong asiloah an fale nih sianginn kai duhlonak harnak an tong ti kha kan hngalh. Hihi bawmhnak a pe khotu thawnghram (resources) cheukhat an si:
Sianginn nih siangngakchia hna kha ruahchanmi nuncan ziaza an ngeih khawh nakhnga zeitin dah an bawmh hna
Thil tha a hoihmi nuncan ziaza pawl cawnpiaknak le i nunpi ding in forhfialnak thawng in sianginn pawl nih siangngakchia le an ca cawnnak le an lunglei ngamdamnak kha biapi ah chia in a tha, a him i, tluk ruang tein ca cawn khawhnak hmun a ser.
Sianginn nih chungkhar le siangngakchia hna kha upatnak, himnak le i telnak in an bawmh hna.
Mi upatnak
- Sianginn phunglam le ruahchanmi ziaza tha hna kha siangngakchia sinah cawnpiak law langhter.
- Ruahchanmi upatthiamnak ziaza cu fianghlang tein cawnpiak, hmuhsak law theihternak tuah.
- Siangngakchia dihlak, nule pa le zohkhentu vialte hmunkhat ah tha tein tanrual tinak.
Humhimnak
- Namnehnak kham le lehnak cun siangngakchia him tein an um khawh nakhnga a fiangmi policy pawl le zulhphung pawl ngeihnak.
- A hlankan tein siangngakchia pawl a dangdang bawmhnak pek le an herhmi chim ngam le bawmhnak hal ngam ding thapeknak.
- Sianginn cu pum lei, pawngkam lei le, nunphung lei hnahnawhnak chung in a himmi a si khawh nakhnga harnak pawl kha a hlankan tein kawl le remhnak.
I teltumnak
- Siangngakchia vialte nih herhmi a tlintertu tehte hrambunhmi, ho paoh i teltum khawhmi fimcawnnak peknak.
- Sianghngakchia hna kha an ca cawnnak le siangngakchia nun a thlengkhotu biakhiahnak kong he pehtlai in biachim ngam ding in forhfialnak.
- Siangngakchia hna nih an awaan theih piak le man ngeimi an sinak an i hngalh khawh nakhnga a fek i, zumhawktlak a si mi phtlaihnak sernak.
Fimcawnnak Zung nih siangngakchia pawl nuncan ziaza tha an ngeih khawh nakhnga, sianginn, siangngakchia le chungkhar kar pehtlaihnak a that nakhnga sianginn pawl ah thawnghram pawl le bawmhnak pawl a pek hna.
Nule pa le zohkhentu hna nih bawmhnak hal khawhnak hmun
Na fa i a lunglei ngandamnak, a ziaza asiloah a humhimnak kong he pehtlai in lungretheihnak na ngeih a si ahcun hi pawl hi na tuah khawh:
- A pakhatnak bik ah na fa i a saya/ma he biaruahnak ngei asiloah pehtlaih khawh ding minung hei kawl hmasa, cun pehtlaihnak tuah ding ah sianginn nih a kal pi ning kha hei zul.
- Sianginn ah bawmhnak asiloah referral (bawmhhal khawhnak hmun dang halnak) hei hal hna – anmah nih lunglei ngandamnak riantuantu ansiloah bawmhnak pekhotu thiamsang dang he pehtlaihnak an in tuah piak khawh.
- Bawmhnak na herh ahcun Fimcawnnak Zung i penguk zung (regional office) ah pehtlaihnak tuah khawh a si.
A tanglei langhtermi thawnghram hna sin zong hin bawmh hal khawh an si:
- Raising Children Network – cu siang kai a cu cangmi, tleirawl a si dengmi le tleirawl l fale a ngeimi nulepa ca ah ruahnak cheutu a si.
- eSafety Commissioner – cu nulepa le zohkhenhtu pawl kha an fale online him tein an hman khawh nakhnga ruahnak a cheutu a si.
- Report Racism hotline – ah sianginn ah miphun thleidannak asiloah biaknak lei thleidannak zeitin dah phuan khawh asi ti rak zoh.
- Bully Stoppers – namnehnak kong he pehtlai in nulepa le zohkhenhtu hna ruahnak cheuhnak.
Updated